kruisvaarder | Archeologie Bergen op Zoom

AUGUSTUS 2013

Frigidarium
In Bourgas (Bulgarije) hebben archeologen een Romeins frigidarium gevonden. Een frigidarium is een koude (koele) ruimte in een Romeinse thermen. Meestal met groot koud bad, dat genomen kon worden na een warm bad. De warmte van het caldarium, maar ook het tepidarium of sudatorium (laconicum), opent de poriën van de huid. Het koude water in het frigidarium sluit de poriën. Te vergelijken met onze hedendaagse sauna. Het frigidarium werd gevonden op een diepte van 4,6 meter, heeft een lengte van 6,8 meter en is 6,4 meter breed en heeft een stenen vloer.
Lees verder: https://sofiaglobe.com

Resten oude wijk
Bij een archeologische opgraving op de Tolstraat in Meerkerk hebben archeologen een dorpswijk uit de zeventiende eeuw blootgelegd. De sloop van de bestaande bebouwing leidde tot een ontdekking die ook bijzonder opmerkelijk was. Bij de voorbereiding van de bouw werd aangenomen dat de resten van de oude bebouwing hier volledig verloren waren gegaan toen de nieuwbouw in de tweede helft van de twintigste eeuw werd gerealiseerd. Maar niet was minder waar. De huisplattegronden en de bijbehorende erven van de oude bebouwing bleken nog vrijwel volledig intact aanwezig te zijn.
Lees verder: https://www.deweekkrant.nl

Vrouwenbeeldje
Archeologen hebben in Silezië (Polen) een voor Polen uniek vrouwenbeeldje gevonden uit de vierde eeuw v.Chr. Het is een bijzondere vondst, omdat tot nu toe er enkel een paar kleine fragmenten van soortgelijke beeldjes in Polen zijn gevonden.
Lees verder: https://www.naukawpolsce.pap.pl

Ottomaans schip met Hollandse lading ontdekt
Zee-archeologen hebben voor de kust van de Turkse badplaats Urla een 17e-eeuws Ottomaans koopvaardijschip met een kostbare Nederlandse lading gevonden. Zowel het schip als de inhoud zal worden opgedoken en tentoongesteld, meldt de Turkse krant Hurriyet. Het schip vervoerde borden uit Nederland toen het bij de West-Turkse provincie Izmir naar de zeebodem verdween. Gespecialiseerde bergingsbedrijven kunnen een bod doen op het recht om de boot en de lading weer boven water te krijgen.
Lees verder: https://www.nu.nl

Gifring
In de buurt van Kavarna aan de kust van de Zwarte Zee (Bulgarije) hebben archeologen een gifring gevonden. Het is de eerste keer dat een dergelijke vondst is gedaan in Bulgarije. De ring is van brons en boven op de ring bevindt zich een versiering die hol is van binnen. Hier kon het gif in worden verstopt. Aan de zijkant van de ring zit een gaatje waardoor het gif vervolgens gemakkelijk en ongezien in een beker kon worden gegoten. De ring werd meestal gedragen aan de pink van de rechterhand, omdat het gat zo was gemaakt dat hij werd bedekt door de ringvinger.
Lees verder: https://sofiaglobe.com

Hoofdkwartier WIC gevonden in Enkhuizen
Archeologen hebben de afgelopen weken in Enkhuizen de funderingen van het Enkhuizer hoofdkwartier van de West-Indische Compagnie (WIC) gevonden. De vondst werd gedaan aan de Paktuinen. Dat zich hier eeuwen geleden het hoofdkwartier was gevestigd was bekend, maar niet duidelijk was of er nog resten te vinden zouden zijn. De funderingen van het hoofdkwartier uit 1639, de bijgebouwen en pakhuizen blijken nog redelijk gaaf te zijn. Behalve resten van baksteen gebouwen, zijn ook veel overblijfselen uit de Gouden Eeuw teruggevonden. Deze duiden op het internationale handels-, maritieme- en militaire karakter van de Enkhuizen in haar glorietijd. Onder de vondsten bevindt zich keramiek en munten uit alle windstreken, maar ook onderdelen van schepen waarmee delen van de huizen zijn gebouwd.
Lees verder: https://www.oneindignoordholland.nl

Sporen uit de steentijd in de Vlaamse kustvlakte
Bij archeologisch onderzoek op het geplande tracé van de snelweg A11 hebben archeologen van Raakvlak in Dudzele (België) sporen uit de prehistorie en de Romeinse tijd aangetroffen op een oude zandrug. Tot voor kort was men van mening dat er in de Vlaamse kustpolders nauwelijks prehistorische resten aanwezig, of in elk geval niet bewaard waren. Het is de eerste keer dat dergelijke resten systematisch opgegraven worden.
Lees verder: https://www.archeonet.be

Fort
In de buurt van Ashdod (Israël) heeft een archeologisch team de restanten gevonden van een fortificatie uit de 8ste eeuw v.Chr. Tevens zijn er munten, gewichten en delen van gebouwen gevonden uit de Hellenistische periode (323 – 146 v.Chr).
Lees verder: https://www.jewishpress.com

Eeuwen oude speelstenen
In een grafheuvel in Basur Höyük (Turkije) hebben archeologen negenenveertig speelstenen gevonden, die vermoedelijk onderdeel zijn van een bordspel. De stenen zijn in verschillende vormen en zijn geschilderd in groen, rood, blauw, zwart en wit en hebben afbeeldingen van varkens, honden en piramides.
Lees verder: https://news.discovery.com en https://www.nu.nl

Spectaculaire afbeelding
In Guatemala hebben archeologen een spectaculaire afbeelding gevonden. De acht meter lange afbeelding, een zogenoemd fries, is gemaakt door de Maya’s en laat drie personen zien die veren dragen en op monsters zitten. De voorstelling is een onderdeel van een tempel die rond het jaar 600 is gebouwd. De afbeelding is twee meter hoog en er staan ook dertig hiëroglyfen op die vertellen dat de tempel is gebouwd in opdracht van Koning Ajwosaj.
Lees verder: https://www.guatemala.gob.gt en https://www.nu.nl

8000 jaar oud beeldje
In Izmir (Turkije) is het hoofd gevonden van een 8000 jaar oud beeldje van een godin. Het slechts 4 cm groot hoofd is een belangrijke vondst. Er is nooit eerder een dergelijke vondst gedaan in Turkije.
Lees verder: https://www.hurriyetdailynews.com

Jongen vindt Egyptische mummie in huis oma
Een tien jarige Duitse jongen heeft waarschijnlijk in het huis van zijn oma in Nedersaksen een Egyptische mummie gevonden. De mummie ligt in een sarcofaag met hiëroglyfen. Ook vond hij een dodenmasker en een pot waar de Egyptenaren de ingewanden van een overleden persoon in bewaarden. Het Egyptische Ministerie voor Antiquiteiten heeft reeds verklaard dat zal onderzocht worden of de voorwerpen Egypte legaal hebben verlaten en of ze geregistreerd staan. Mocht dit niet het geval zijn dan wil Egypte de mummie terug.
Lees verder: https://www.egyptindependent.com

Tombe Moche priesteres
In San José de Moro (Peru) is een tombe gevonden van een prominente Moche vrouw. Rond het jaar 750 is deze vrouw begraven in een grote kamer ongeveer 6 meter diep. De aarden muren van haar tombe waren rood geschilderd. Samen met haar waren twee volwassenen en vijf kinderen begraven, waarschijnlijk geofferd.
Lees verder: https://news.nationalgeographic.com

Scheepswrak Dronten
Op een akker aan de Hanzeweg in Dronten is maandag het opgraven van een scheepswrak uit de achttiende eeuw van start gegaan. Het schip dat wordt opgegraven stamt uit de achttiende eeuw. Het vrachtschip van een onbekend type is ongeveer zestien meter lang en 4,5 meter breed. Het had een lading leisteen aan boord. Het wrak is in 1959 ontdekt en in 1985 al eens nader onderzocht. Bij die gelegenheid werden toen al munten, een zilveren horloge en een horlogeketting gevonden.
Lees verder: https://www.destentor.nl

Kruisvaardersziekenhuis
In Jeruzalem (Israël) is een ziekenhuis uit de kruisvaardersperiode (1099 – 1291) ontdekt en dit wordt door de eigenaar thans aan het publiek getoond. Tot een tiental jaren geleden werd het gebouw gebruikt als een groente- en fruitmarkt, daarna stond het er verlaten bij totdat de Grand Bazaar Company besloot om het te renoveren en er een restaurant in te vestigen. Vervolgens bemoeide zich de Israelisch Antiquiteiten Organisatie zich ermee en kwam men tot de ontdekking dat het hier ging om een ziekenhuis.
Lees verder: https://www.jewishpress.com

Graf 1ste eeuw
In Sliven in het zuidoosten van Bulgarije is een graf gevonden uit de eerste eeuw met rijke grafgiften. De belangrijkste vondst is een 15 cm lange bronzen amfoor met twee gedecoreerde handsvaten. Een andere waardevolle vondst is een bronzen patera.
Lees verder: https://www.standartnews.com

Bijzonder schild
Midden in een afgesloten deel van een tempel hebben archeologen een bijzonder schild gevonden, dat dateert uit de periode rond het jaar 700. Het schild is gemaakt door de Moche beschaving. Het schild is ongeveer 25 cm in doorsnee. het oppervlak is bedekt met rode en bruine textiel en een dozijn gele veren.
Lees verder: https://www.livescience.com

Overblijfselen hallen uit prehistorie
In Herefordshire (UK) hebben archeologen de overblijfselen gevonden van twee houten hallen. De hallen zijn vermoedelijk bijna 6.000 jaar geleden gebouwd. De vondst is uniek voor Engeland. De hallen waren zeventig en dertig meter lang en opzettelijk verbrand en begraven op grafheuvels.
Lees verder: https://www.pasthorizonspr.com

EEN BIJZONDERE MUNTSPELD ACHTER HET ENGELSE HUIS

In de winter en het voorjaar van 2005 is er archeologisch onderzoek uitgevoerd op het terrein aan de Geweldigerstraat, waar voorheen Schildersbedrijf de Waal gevestigd was. Op het terrein zijn sporen uit allerlei tijden aan het licht gekomen, onder andere de resten van een vroeg 15^e eeuwse leerlooierij. Marco Vermunt zal in een van de komende nieuwsbrieven hier nog een artikel aan wijden. Eén vondst wil ik er nu reeds uitlichten.

In de tweede werkput kwam uit een 15^e eeuwse ophogingslaag een bijzondere vondst, namelijk een broche gemaakt van een koperen munt, een zogenaamde muntspeld. Dit is de eerste keer dat een dergelijk sieraad in Bergen op Zoom werd gevonden. Eerder is er wel een tinnen muntspeld uit de 14^e eeuw gevonden op het Gouvernementsplein. Deze was echter niet van een echte munt gemaakt.

Een muntspeld of muntfibula is een broche, die puur werd gebruikt als sieraad en dus niet, zoals zijn Romeinse tegenhanger, gebruikt werd om de kleding mee te sluiten.

In de Merovingische en Karolingische periode wordt er gesproken over pseudo-muntfibula’s omdat deze (meestal gouden) fibula’s waren vervaardigd naar voorbeeld van bestaande munten. Er zaten dus geen echte munten in verwerkt. In de 8^e en 9^e eeuw komen er onder andere via de Vikingen vele Arabische zilveren en gouden munten naar onze streken. Kijk bijvoorbeeld maar eens naar de muntschatten die op Wieringen zijn gevonden. Deze hoofdzakelijk zilveren munten zijn de eerste munten die op “grotere schaal” tot muntfibula werden vermaakt. De munten die toen in “Nederland” circuleerden, waren over het algemeen veel te klein om er een muntspeld van te maken. Het zal onder de Romeinen zeker ook gebeurd zijn, maar daar worden veel minder voorbeelden van gevonden.

Tot in de 12^e en 13^e eeuw worden Arabische munten tot muntfibula vermaakt. Wanneer in de 14^e eeuw de tinnen pelgrimsinsignes in opkomst zijn, verschijnen ook de eerste tinnen pseudo-muntfibula’s. In tegenstelling tot hun vroeg Middeleeuwse broertjes, lijken deze fibula’s veel sterker op de bestaande munten van die tijd. Een mooi voorbeeld is dit grote exemplaar in de vorm van een Engelse rozennobel gevonden te Sluis. Wat de betekenis achter het gebruik van muntspelden is, is niet exact bekend.

Muntspeld Rozennobel uit Sluis

In de vroege Middeleeuwen stond op de muntspeld vaak de afbeelding van een sterk gestilleerde kop, mogelijk overgenomen van de toen voorkomende munten met een al even gestilleerde kop van de (lokale) heerser.

In de volle en late Middeleeuwen zien we de muntspelden gemaakt van Arabische munten. Vermoedelijk hadden de muntspelden toen een puur decoratieve functie. Het is namelijk niet waarschijnlijk dat de munten gebruikt werden om wat er op de munten geschreven stond. Maar zeer weinig mensen zullen in deze streken in die tijd de Arabische taal machtig zijn geweest.

In de 19^e eeuw dacht de Franse grote verzamelaar van tinnen insignes, Arthur Forgeais, dat de drager van de muntspeld op die manier zijn politieke voorkeur en partijschap uitdroeg. Zo zou bijvoorbeeld de afbeelding van een Engelse nobele aangeven dat de drager loyaal was aan de Engelsen. Maar gezien de grote variaties in de voorkomende voorstellingen is dit niet waarschijnlijk. Ook is er wel eens gesuggereerd dat de spelden werden gebruikt om geldzakken met een bepaalde muntsoort te labelen. De meest waarschijnlijke reden is echter dat de spelden puur voor de sier gedragen werden.

In tegenstelling tot goud en zilver, was tin enigszins betaalbaar voor de arme Middeleeuwer. Op die manier kon hij zijn waarschijnlijk sobere kleding wat opsieren.

Nu weer even terug naar onze eigen vondst uit de Geweldigerstraat. Na ongeveer een jaar lang in spanning zitten, tot de reiniging en conservering van de muntspeld gereed was, hebben we hem eindelijk kunnen determineren. De hier gevonden muntspeld is gemaakt van een Arabische munt uit de 13^e eeuw. Het gaat om een imitatie van een dirhem van de Ayyubiden uit Damascus van Al Salih Ismail (1237-1245) met kalief Al Mustazim.

voorzijde muntspeld

achterzijde muntspeld

Muntfibula’s van Arabische munten worden in het noorden van Nederland en Duitsland wel vaker gevonden. We zien dan vooral de 8^e en 9^e eeuwse zilveren dirhems en de 12^e en 13^e eeuwse gouden dinars, waar muntspelden van gemaakt worden. Ook worden er daar muntfibula’s gevonden van lokaal nageslagen dinars van een zeer laag gehalte goud of messing, vaak met teksten in fantasie-arabisch.In Groningen is tijdens rioleringswerkzaamheden in 2001 een dergelijk exemplaar gevonden.

voorzijde muntspeld uit Groningen

achterzijde muntspeld uit Groningen

In het zuiden van Nederland worden ze eigenlijk niet gevonden. Dat maakt onze vondst natuurlijk speciaal.

Er is echter nog iets bijzonders met onze muntspeld aan de hand. Het gaat hier, zoals gezegd, om een imitatie van een dirhem maar niet om een lokaal gemaakt product. Onze imitatie is gemaakt in het nabije oosten door de kruisvaarders en waarschijnlijk door een kruisvaarder gebruikt voor het maken van een muntspeld en mee naar Bergen op Zoom genomen. Het namaken van munten van de Ayyubiden door de kruisvaarders was vooral in de eerste helft van de 13^e eeuw populair. In 1250 heeft de paus een verbod uitgevaardigd op de verdere aanmaak van dit soort munten, ze waren immers van de heidenen en stonden vol met Arabische religieuze teksten. Nieuwe munten moesten een kruisje, de christelijke jaartelling en de geloofsbelijdenis (maar dan in het Arabisch) dragen. De dynastie van de Ayyubiden werd gesticht door Al Salhi Al-Din, beter bekend als Saladin, een Koerdische leider uit Tikrit. De Ayyubiden regeerden van 1171 tot 1260 over een groot gebied in het Midden-Oosten. Saladin versloeg verpletterend de kruisvaarders in 1187.

Het is voor zover wij weten de eerste keer dat er een dirhem van de kruisvaarders, welke al dan niet tot muntfibula verwerkt is, gevonden is in Nederland.

Gepubliceerd in de nieuwsbrief Archeologie en Monumenten nr. 33 van september 2006 van de Stichting In den Scherminckel te Bergen op Zoom